De Gouden Koets is een terugkerend onderwerp in het debat over controversieel erfgoed in Nederland. Het gesprek spitst zich tegenwoordig met name toe op het omstreden panel Hulde der Koloniën – volgens critici een verheerlijking van het koloniale systeem waarin Nederland hardhandig de scepter zwaaide over Indonesië, Suriname en de Nederlandse Antillen. Op televisie, radio en sociale media zijn vooral de meest uitgesproken stemmen te horen: tegenstanders van de koets en voorvechters van Nederlandse tradities staan lijnrecht tegenover elkaar.

Een tentoonstelling maken over beladen erfgoed is een uitdaging, een campagne maken bij zo’n expositie is dat ook. Bij de ontwikkeling van de campagne daagde het ons steeds meer dat we in de communicatie rondom het project niet om het debat over de koets heen konden. Sterker nog, het museum zou naar ons idee zelfs een een actieve rol moeten spelen binnen dat publieke gesprek − als moderator of gespreksleider. Daarom hebben we als Amsterdam Museum, naast de tentoonstelling, een landelijke publiekscampagne opgezet. Het doel: een brede, nationale dialoog over de Gouden Koets naar aanleiding van onze tentoonstelling.

Een nieuwe gemeenschappelijke ervaring rondom de koets

Het vertrekpunt voor zowel de tentoonstelling als de campagne vormden de uiteenlopende betekenissen van de Gouden Koets. Al vanaf zijn ontstaan is de koets meer dan een simpel gebruiksvoorwerp. Hij staat voor iets groters: de band met het Oranjehuis, de zelfbewuste hoofdstad Amsterdam, de constitutionele monarchie, de democratie, het sprookje (of: de gouden kooi) van het vorstelijke bestaan, het Koninkrijk der Nederlanden, enzovoort. In de tentoonstelling − die dan ook meerstemmig is opgezet − wordt stilgestaan bij al die beelden. Maar hoe sterk leven ze vandaag de dag? Welke betekenissen heeft de Gouden Koets voor de Nederlanders anno nu? En waar raken of overlappen die betekenissen elkaar? Het was onze ambitie dat voorafgaand aan de tentoonstelling te achterhalen, om die informatie vervolgens in het museum een plek te geven.

Daarom bundelden wij onze krachten met social service designbureau Afdeling Buitengewone Zaken uit Rotterdam, dat gespecialiseerd is in het onderzoeken en verhelderen van complexe maatschappelijke vraagstukken. Samen ontwikkelden wij – met in ons achterhoofd een eerste idee over een ‘gouden bakfiets’ om de stad mee in te trekken en het publiek te bevragen – een mobiele onderzoeksinstallatie met vijf interactieve modules. Met deze installatie en een begeleidend onderzoeksteam wilden we Nederlanders uitnodigen hun kennis over de Gouden Koets te vergroten en hun eigen visie op de koets te delen in video, audio en op papier. Dit kwalitatieve onderzoek, dat overigens geen wetenschappelijke pretentie heeft, zagen we als experiment dat tegelijkertijd participatief publieksonderzoek, bewustwordingscampagne én maatschappelijke verbinder moest worden. Het plan was om in een jaar tijd alle Nederlandse provinciehoofdsteden te bezoeken.

Proefopstelling Mobiele Onderzoeksinstallatie in Den Haag. Foto Iris Duvekot

Uit proefopstellingen met de installatie in Den Haag en Amsterdam kwamen interessante reacties vanuit de deelnemers aan het onderzoek. ‘Ik vind het een prachtig historisch item, en ik zou het heel jammer vinden als het overgeschilderd zou worden, vanwege het idee dat het niet meer past in deze tijd’, aldus een deelnemer. Een tweede deelnemer zei: ‘Ik vind het een mooie koets, maar ik denk dat het beter is om hem niet meer gebruiken’. Een derde deelnemer reageerde met: ‘Ik vind dat de Gouden Koets thuishoort in een museum’. We beschouwen deze eerste reacties als goede indicatoren voor het brede spectrum aan visies op de koets in het land.

Door de coronacrisis en de daaruit volgende lockdowns bleek het echter onmogelijk om met de mobiele onderzoeksinstallatie publieksonderzoek te doen voorafgaand aan de tentoonstelling. Daarom hebben we gekozen om dit onderzoek gelijktijdig met de tentoonstelling te doen. We zijn onverminderd overtuigd van het belang ervan. Juist bij controversieel erfgoed als de Gouden Koets willen we zoveel mogelijk mensen actief betrekken en uitnodigen om hun eigen beeld te vormen. Ze krijgen de gelegenheid dat beeld te delen met anderen, via de door ons ontwikkelde website GoudenKoets.nl. Daar presenteren we de onderzoeksdata en achtergrondinformatie over onze tentoonstelling. Door het speels delen van visies op de koets en kennis over de ontstaansgeschiedenis, het gebruik door de tijd heen en de schaduwzijden, kunnen we Nederlanders een nieuwe gemeenschappelijke ervaring bieden rondom dit historische voertuig.

Daarnaast voeren we samen met onderzoeksbureau Motivaction een kwantitatief onderzoek uit naar de betekenis van de koets voor Nederlanders. De data uit dit digitale onderzoek – een aanvulling op ons kwalitatieve onderzoek met de onderzoeksinstallatie dus – fungeren als nulmeting van het maatschappelijk sentiment in de periode voorafgaand aan de tentoonstelling. Met een vervolgonderzoek na de tentoonstelling kunnen we in 2022 dankzij die nulmeting vaststellen of ons project iets in de samenleving heeft veranderd.

Het museum als maatschappelijke deeltjesversneller

Wie wil graag de eerste zijn om zijn of haar kijk op de Gouden Koets te delen? Lang niet iedereen is vanzelfsprekend geneigd zich uit te spreken. Om de drempel te verlagen en de veelzijdigheid van opvattingen te laten zien, ontwikkelen we analoog aan het onderzoek met de mobiele installatie een videoserie waarin we wetenschappers, kunstenaars en anderen hun visie op de koets laten delen. De vele dimensies en de gelaagdheid van de Gouden Koets proberen we ook te laten zien in de beelddrager van onze campagne − een exploded view van het voertuig, een visuele metafoor voor zowel de restauratie als de deconstructie van de koets en haar geschiedenis.

Op het moment van schrijven zijn de uitkomsten van het publieksonderzoek nog niet bekend. We zijn er zeer benieuwd naar. Welke betekenissen geven Nederlanders vandaag de dag aan de Gouden Koets? In hoeverre verschilt dit bijvoorbeeld per generatie of per provincie? En zijn er naast alle verschillen ook overeenkomsten te vinden? Waar is vrijwel iedereen het over eens? Antwoorden geven we een plek in de tentoonstelling en op de website. Bovendien presenteren we onze bevindingen aan de koning, de eigenaar van de Gouden Koets.

Een deelnemer geeft zijn mening over de Gouden Koets in één van de modules van de mobiele onderzoeksinstallatie. Foto Iris Duvekot.

Zo is dit ambitieuze tentoonstellingsproject over de Gouden Koets ook een poging om een maatschappelijk debat te verrijken. Het is een innovatieve exercitie in publieksgeschiedenis – het toegankelijk maken van geschiedenis voor het brede publiek − waarbij we ons niet alleen als afzender van informatie maar ook als gespreksleider opstellen. Door juist de inhoud van de tentoonstelling centraal te stellen, en daarover met potentiële bezoekers in dialoog te gaan, zoeken we bovendien naar een vernieuwende vorm van museale communicatie die draait om kwalitatieve buzz. Als museum dat zich goed realiseert dat het verleden doorwerkt in het heden verheugt het Amsterdam Museum zich op het aangaan van een goed publiek gesprek over de geschiedenis, betekenis en toekomst van de Gouden Koets. Een deel van dat publieke gesprek naar aanleiding van de tentoonstelling tonen we straks ook in de serie OneMinute video’s die we bij het project ontwikkelen, waarin wetenschappers, kunstenaars en andere experts hun kijk op de koets delen.

Met al deze inspanningen experimenteren we als museum duidelijk met een nieuwe rol als maatschappelijke deeltjesversneller. Naast het delen van kennis, het tonen van objecten en het vertellen van verhalen, proberen we – door het stimuleren van een nationale dialoog over een complex onderwerp – impact te maken in de hedendaagse samenleving.